บัญญัติ คือ การกำหนดเรียก หรือ สิ่งที่ถูกกำหนดเรียก การกำหนดตั้งหรือตราไว้ให้เป็นที่รู้กัน เช่น การกำหนดเรียกสิ่งใดสิ่งหนึ่งเพื่อให้รู้กัน การตั้งชื่อคนเพื่อให้รู้กัน เป็นต้น แบ่งตามลักษณะการกำหนดเรียกมี 2 ประเภท คือ
- ปัญญาปิยบัญญัติ บัญญัติในแง่เป็นสิ่งอันพึงให้รู้กัน
- ปัญญาปนบัญญัติ บัญญัติในแง่เป็นเครื่องให้รู้กัน
ปัญญาปิยบัญญัติ
ปัญญาปิยบัญญัติ หรือ อรรถบัญญัติ คือ บัญญัติในแง่เป็นสิ่งอันพึงให้รู้กัน บัญญัติที่เป็นความหมาย บัญญัติคือความหมายอันพึงกำหนดเรียก หรือ ตัวความหมายที่จะพึงถูกตั้งชื่อเรียก
ปัญญาปนบัญญัติ
ปัญญาปนบัญญัติ หรือ นามบัญญัติ หรือ สัททบัญญัติ คือ บัญญัติในแง่เป็นเครื่องให้รู้กัน บัญญัติที่เป็นชื่อ บัญญัติที่เป็นศัพท์ หรือ ชื่อที่ตั้งขึ้นใช้เรียก แยกย่อยออกอีกเป็น 6 อย่าง คือ
- วิชชมานบัญญัติ บัญญัติสิ่งที่มีอยู่ เช่น รูป เวทนา สมาธิ เป็นต้น
- อวิชชมานบัญญัติ บัญญัติสิ่งที่ไม่มีอยู่ เช่น ม้า แมว รถ นายแดง เป็นต้น
- วิชชมาเนนอวิชชมานบัญญัติ บัญญัติสิ่งที่ไม่มี ด้วยสิ่งที่มี เช่น คนดี นักฌาน ซึ่งความจริง มีแต่ดี คือภาวะที่เป็นกุศล และฌาน แต่คนไม่มี เป็นต้น
- อวิชชมาเนนวิชชมานบัญญัติ บัญญัติสิ่งที่มี ด้วยสิ่งที่ไม่มี เช่น เสียงหญิง ซึ่งความจริงหญิงไม่มี มีแต่เสียง เป็นต้น
- วิชชมาเนนวิชชมานบัญญัติ บัญญัติสิ่งที่มีด้วยสิ่งที่มี เช่น จักขุสัมผัส โสตวิญญาณ เป็นต้น
- อวิชชมาเนนอวิชชมานบัญญัติ บัญญัติสิ่งที่ไม่มี ด้วยสิ่งที่ไม่มี เช่น ราชโอรส ลูกเศรษฐี เป็นต้น