เทศนา แปลว่า การแสดง ในที่นี้หมายถึงการแสดงธรรม เป็นเทคนิคในการแสดงธรรมที่พระพุทธเจ้าใช้ในการแสดงธรรมโปรดชาวโลก เพื่อเผยแผ่ธรรมะของพระองค์ให้กว้างขวางออกไป มี 2 แบบ คือ
- สมมติเทศนา เทศนาโดยสมมติ
- ปรมัตถเทศนา เทศนาโดยปรมัตถ์
สมมติเทศนา
สมมติเทศนา แปลว่า เทศนาโดยสมมติ หมายถึง การแสดงธรรมตามความหมายที่รู้กัน หรือแสดงธรรมตามที่ตกลงยอมรับร่วมกันของชาวโลก ได้แก่ การแสดงธรรมโดยสำนวนโวหารที่ชาวโลกเขายอมรับร่วมกันหรือรับรู้ร่วมกัน เช่น บุคคล สัตว์ เทวดา กษัตริย์ ผู้ชาย ผู้หญิง เป็นต้น
คือว่าไปตามสมมติของชาวโลกที่ยอมรับร่วมกันและเข้าใจร่วมกัน เพื่อให้บุคคลทั่วไปผู้ยังห่างไกลธรรมะ ฟังแล้วเข้าใจง่าย ไม่เข้าใจยากจนเกินไป เป็นการแสดงธรรมที่เข้าถึงผู้ฟังได้มาก เพราะผู้ฟังส่วนใหญ่เข้าใจสรรพสิ่งที่ชาวโลกบัญญัติขึ้นมาโดยสมมติ ถ้าได้รับการแสดงธรรมแบบสมมติเทศนา ก็จะสามารถเข้าใจได้ง่าย ตามทัน และสามารถบรรลุผลของการฟังธรรมได้ง่าย
ตัวอย่างของสมมติเทศนา
- การเทศนาเรื่องบาปบุญคุณโทษ: อธิบายผลของการทำดีและทำชั่ว โดยใช้คำว่า “สวรรค์” “นรก” “กรรม” เพื่อให้ผู้ฟังเกิดความเกรงกลัว และมีแรงจูงใจในการทำดี
- การเทศนาเรื่องความกตัญญูรู้คุณ: ยกตัวอย่างเรื่องราวของกวี หรือบุคคลสำคัญ ที่แสดงความกตัญญูต่อบุพการี เพื่อให้ผู้ฟังเกิดความซาบซึ้ง และอยากปฏิบัติตาม
ปรมัตถเทศนา
ปรมัตถเทศนา แปลว่า เทศนาโดยปรมัตถ์ หมายถึง การแสดงธรรมตามความหมายของสภาวธรรมแท้ ๆ เช่น อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ธาตุ ขันธ์ อายตนะ เป็นต้น เป็นการแสดงธรรมตามสภาวะความเป็นจริง อาจจะเข้าใจยากสำหรับผู้ใหม่หรือผู้ที่ยังไม่เคยฟังธรรมะหรือศึกษาธรรมะมาก่อน
การแสดงธรรมแบบปรมัตถเทศนา เหมาะกับผู้ฟังที่ได้ยินได้ฟังมามากแล้ว เคยศึกษาธรรมะมาแล้ว พอมีความรู้เรื่องของธรรมะในระดับหนึ่ง เมื่อได้รับฟังธรรมะแบบปรมัตถเทศนา ก็จะทำให้เข้าใจหัวข้อธรรมนั้น ๆ ได้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น
ตัวอย่างของปรมัตถเทศนา
- การเทศนาเรื่องอริยสัจ 4: อธิบายความจริง 4 ประการ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค เพื่อให้ผู้ฟังเข้าใจความจริงของชีวิต และแสวงหาทางดับทุกข์
- การเทศนาเรื่องอนัตตา: อธิบายว่า ขันธ์ 5 ไม่ใช่ตัวตน เป็นเพียงสิ่งที่ประกอบกันขึ้น เกิดขึ้น ตั้งอยู่ ดับไป เพื่อให้ผู้ฟังปล่อยวาง ไม่ยึดติดกับสิ่งใด
ทั้งสมมติเทศนาและปรมัตถเทศนา เป็นวิธีการเทศนาที่แตกต่างกัน แต่มีจุดประสงค์เดียวกัน คือ เพื่อนำผู้ฟังไปสู่ความดี ความรู้ และความพ้นทุกข์ การเลือกวิธีการเทศนา ขึ้นอยู่กับผู้ฟัง สถานที่ และโอกาส
