สมาธิ แปลว่า ความตั้งมั่น หมายถึง ความตั้งมั่นแห่งจิต หรือ สภาวะที่จิตสงบนิ่งจับอยู่ที่อารมณ์อันเดียว ไม่ฟุ้งซ่านหรือหวั่นไหวไปตามอารมณ์ต่าง ๆ ภายนอก แบ่งประเภทตามระดับความตั้งมั่นแห่งจิตออกเป็น 2 ประเภทก็มี 3 ประเภทก็มี สำหรับสมาธิ 2 ประเภท ประกอบด้วย
- อุปจารสมาธิ สมาธิเฉียดๆ, สมาธิจวนจะแน่วแน่
- อัปปนาสมาธิ สมาธิแน่วแน่, สมาธิแนบสนิท, สมาธิในฌาน
อุปจารสมาธิ
อุปจารสมาธิ คือ สมาธิเฉียด ๆ สมาธิจวนจะแน่วแน่ ได้แก่ สมาธิที่ยังไม่ดิ่งถึงที่สุด เป็นสมาธิที่เฉียด ๆ เข้าไปเกือบจะถึงฌานแต่ก็ยังไม่ถึง เป็นสมาธิที่สามารถระงับกิเลสได้ชั่วคราวเพราะจิตยังไม่นิ่ง ยังไม่แนบสนิทกับอารมณ์
อัปปนาสมาธิ
อัปปนาสมาธิ คือ สมาธิอันแน่วแน่ หรือ สมาธิแนบสนิท หมายเอาสมาธิในฌาน เป็นสมาธิที่แน่วแน่ดิ่งลงไปถึงที่สุด จนสามารถตัดอารมณ์ภายนอกได้ ถึงอยู่ในที่ที่มีเสียงดังก็ไม่ได้ยิน ผู้ที่เข้าถึงอัปปนาสมาธิ จิตจะมีอารมณ์เดียว หรือที่เรียกว่า เอกัคคตาจิต สามารถข่มกิเลสได้ตราบเท่าที่ยังอยู่ในสมาธิ
สมาธิทั้ง 2 ประการนี้ สามารถเกิดขึ้นได้ด้วยการเจริญสมถกรรมฐาน เป็นวิธีทำจิตใจให้สงบมั่นคง เมื่อชำนาญแล้วสามารถยกขึ้นเป็นบาทในการเจริญวิปัสสนากรรมฐานต่อไปได้
