กระทู้ธรรม “ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ ปงฺเก สนฺโน ว กุญฺชโร”
ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ ปงฺเก สนฺโน ว กุญฺชโร
จงถอนตนขึ้นจากหล่ม เหมือนช้างตกหล่มถอนตนขึ้นฉะนั้น
บัดนี้ จักได้อธิบายขยายเนื้อความแห่งกระทู้ธรรมภาษิตที่ได้ลิขิตไว้ ณ เบื้องต้น พอเป็นแนวทางแห่งการศึกษาและประพฤติปฏิบัติ สำหรับผู้สนใจในทางธรรมเป็นลำดับสืบต่อไป
คำว่า “หล่ม” ในที่นี้ คือ กิเลส ตัณหา ท่านเปรียบกิเลสตัณหาเหมือนกับหล่ม เพราะถ้าถูกกิเลสตัณหาครอบงำ ก็เหมือนกับช้างที่ตกหล่ม ย่อมจะบ่ายหน้าสู่ความวิบัติถ่ายเดียว
ช้างที่ตกหล่มคือตกลงไปในบ่อโคลน ย่อมต้องตะเกียกตะกายด้วยเรี่ยวแรงทั้งหมดที่มี เพื่อขึ้นจากหล่มเสียให้ได้ เพราะมันย่อมรู้ดีว่า ถ้าไม่สามารถขึ้นจากหล่มได้ มันจะต้องตายไปในที่สุด ดังนั้น มันจะทำทุกวิถีทาง เพื่อให้พ้นจากหล่มนั้นให้ได้
คนเราก็เหมือนกัน เราตกอยู่ในวงล้อมของกิเลสตัณหา เพราะโลกในปัจจุบันนี้ มีสิ่งยั่วยุเป็นจำนวนมาก ทำให้เราลุ่มหลงมัวเมาอยู่ในกิเลสตัณหา
ผู้ฉลาดย่อมพิจารณาเห็นว่า การตกอยู่ในวงล้อมของกิเลสตัณหานั้น ก็เปรียบเหมือนช้างที่ตกอยู่ในหล่ม ถ้าไม่รีบตะเตียกตะกายขึ้นจากหล่ม จะต้องตายจมบ่อโคลนอย่างไม่ต้องสงสัย
เมื่อพิจารณาได้ดังนี้แล้ว จงรีบหาวิธีทำให้ตนพ้นจากวงล้อมของกิเลสตัณหาเสียให้ได้ โดยการประพฤติกายสุจริต วจีสุจริต มโนสุจริต หมั่นบำเพ็ญทาน ศีล และภาวนา พร้อมทั้งดำเนินตามอริยมรรคมีองค์ 8 ประการ อันจะเป็นหนทางที่ทำให้เราสามารถถอนตนขึ้นจากหล่มได้ สมดังพุทธศาสนสุภาษิตที่มาใน มัชฌิมนิกาย มัชฌิมปัณณาสก์ ว่า
อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺคานํ เขมํ อมตคามินํ
บรรดาทางทั้งหลาย ทางมีองค์ 8 เป็นทางเกษม ให้ถึงอมตธรรม
ทางมีองค์ 8 เรียกว่า อริยมรรค หรือ อัฏฐังคิกมรรค หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า มัชฌิมาปฏิปทา คือทางที่ดำเนินไปสู่ความเป็นพระอริยบุคคคล เป็นทางปฏิบัติหรือดำเนินเพื่อความพ้นทุกข์ ถึงสุขอันไพบูลย์คือพระนิพพาน ทางที่กล่าวถึงนั้น หมายถึงทางเพียงเส้นเดียวหรือสายเดียว แต่ประกอบด้วยองค์ 8 ประการ คือ
- สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ
- สัมมาสังกัปปะ ความดำริชอบ
- สัมมาวาจา เจรจาชอบ
- สัมมากัมมันตะ ทำการงานชอบ
- สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชีวิตโดยชอบ
- สัมมาวายามะ ความเพียรชอบ
- สัมมาสติ ความระลึกชอบ
- สัมมาสมาธิ ความตั้งใจชอบ
อริยมรรคหรือทางสู่ความเป็นอริยะ ที่ประกอบด้วยองค์ 8 ประการนี้ เป็นทางที่ประเสริฐที่สุดในบรรดาทางทั้งหลาย เป็นทางที่ควรดำเนิน เพราะจะทำให้สรรพสัตว์นั้นถึงความดับทุกข์โดยสิ้นเชิง
ดังนั้น พุทธศาสนิกชนทั้งหลาย พึงตระหนักในการดำเนินตามทางอันประกอบด้วยองค์ 8 นี้ เพื่อที่จะได้ถึงพระนิพพานคือความพ้นทุกข์อย่างแท้จริง อันเป็นเป้าหมายสูงสุดของพระพุทธศาสนา
สรุปความว่า กิเลสตัณหาเปรียบเสมือนหล่ม ชาวโลกทั้งหลายที่ติดอยู่ในกิเลสตัณหา ก็เปรียบเสมือนช้างที่ติดอยู่ในหล่ม ธรรมดาช้างที่ติดอยู่ในหล่ม ย่อมพยายามตะเกียกตะกายเพื่อที่จะพาตนเองขึ้นจากหล่มให้ได้ ไม่เช่นนั้นย่อมจะต้องตายอยู่ในหล่มนั่นเอง ไม่มีโอกาสรอดเป็นแน่แท้ มนุษย์เราก็เหมือนกัน หากปล่อยให้ตนเองจมอยู่ในหล่มคือกิเลสตัณหา ย่อมไม่มีวันที่จะสามารถหลุดพ้นจากวังวนของการเวียนว่ายตายเกิดได้ ทางที่ดีที่สุด ควรพยายามถอนตนขึ้นจากหล่ม ด้วยการดำเนินตามอริยมรรคมีองค์ 8 ประการ สมดังพุทธศาสนสุภาษิตที่ยกขึ้นเป็นนิกเขปบท ณ เบื้องต้นว่า
ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ ปงฺเก สนฺโน ว กุญฺชโร
จงถอนตนขึ้นจากหล่ม เหมือนช้างตกหล่มถอนตนขึ้นฉะนั้น
ซึ่งมีอรรถาธิบายดังได้บรรยายมาแล้ว ด้วยประการฉะนี้.
